Адукацыя ў сучаснай Беларусі разглядаецца і ацэньваецца ў катэгорыі якасці. Якасць адукацыі разглядаецца як ступень дасягнення пастаўленых адукацыйных мэт і задач, ступень задавальнення чаканняў удзельнікаў працэсу адукацыі (педагога, навучэнцаў, законных прадстаўнікоў) ад паслуг, якія прадстаўляюцца ўстановай. Такім чынам, якасць адукацыі - гэта яе выніковасць. Вынікам адукацыйнага працэсу выступаюць кампетэнтнасці навучэнцаў, фарміраванне якіх адбываецца ў працэсе навучання, арыентаванага на сапраўднае разуменне, асэнсаванае веданне і на забеспячэнне магчымасці практычнага выкарыстання і прымянення гэтых ведаў.
Глабальныя змены, якія адбываюцца ва ўсіх сферах нашага жыцця, праяўляюцца і ў сферы адукацыі. У цяперашні час перад нашым грамадствам і школай стаіць мэта - выхаванне новай асобы, свабоднай, здольнай да актыўнай, творчай дзейнасці. Сучасны выпускнік павінен умець выкарыстоўваць набытыя ў школе і на працягу ўсяго жыцця веды, уменні і навыкі для вырашэння максімальнага дыяпазону жыццёвых задач ва ўсіх сферах чалавечай дзейнасці, гэта значыць быць функцыянальна пісьменным.
Функцыянальная граматнасць - гэта здольнасць чалавека выкарыстоўваць набываныя на працягу жыцця веды для вырашэння шырокага дыяпазону жыццёвых задач у розных сферах чалавечай дзейнасці, зносін і сацыяльных адносін.
Чытацкая граматнасць
Напрыклад, чытацкая граматнасць - найважнейшы метапрадметны вынік навучання.
На ўроку абавязкова павінны быць заданні, дзе нельга даць адназначны адказ, а трэба разважаць на прапанаваную тэму. Гэта дапамагае папаўняць назапашаныя веды і дасягаць пэўных мэт у жыцці, ужываючы іх на практыцы.
Матэматычная граматнасць
Сфарміраваць матэматычную граматнасць дапаможа правільна зададзенае пытанне, звязанае з практычным жыццём.
Дзіця з матэматычнай граматнасцю здольнае выкарыстоўваць веды ў розных кантэкстах, на аснове матэматычных дадзеных прагназаваць з'явы, пралічваць фактычную выгаду і прымаць узважаныя рашэнні.
Натуральна-навуковая граматнасць
Тут дапамогуць заданні на аналіз і параўнанне з'яў прыроды, геаграфічных карт, працэсаў у навакольным асяроддзі. Каб напрацаваць кампетэнцыі ў галіне прыродазнаўчых навук, важна правільна інтэрпрэтаваць навуковыя дадзеныя, праводзіць практычныя даследаванні, тлумачыць з'явы прыроды і знаходзіць існуючыя доказы.
Вучань з натуральна-навуковай граматнасцю здольны фармаваць меркаванне аб з'явах і сітуацыях, звязаных з натуральнымі працэсамі.
Глабальныя кампетэнцыі
Яшчэ адзін кампанент функцыянальнай граматнасці - глабальныя кампетэнцыі. Гэта здольнасць вучня самастойна ці ў групе выкарыстоўваць веды для вырашэння глабальных задач.
Яе развіццю спрыяюць заданні на знаходжанне прычынна-выніковых сувязей паміж з'явамі, падзеямі і заканамернымі наступствамі. Навучэнцам прапануюць прааналізаваць сітуацыю і адказаць на пытанні ў галіне дэмаграфіі, эканомікі, экалогіі і іншых сусветных праблем.
Дзіця павінна ўмець кіраваць сваімі паводзінамі, адкрыта ўспрымаць новую інфармацыю, быць кантактным і ўзаемадзейнічаць у групе. Гэты кампанент развівае аналітычнае і крытычнае мысленне, эмпатыю, здольнасць да супрацоўніцтва. Сумесныя даследаванні дапамагаюць фармаваць паважлівае стаўленне да чужога меркавання і культуры. Сучасная адукацыя прапануе зусім новы ўзровень развіцця асобы, здольнай разумець і прымаць перакананні іншых людзей.
Крэатыўнае мысленне
Сюды адносім усё, што звязана з творчасцю ў глабальным значэнні: здольнасць генераваць свае і паляпшаць чужыя ідэі, прапаноўваць эфектыўныя рашэнні, выкарыстоўваць фантазію і ўяўленне. Вынікам становіцца крытычны аналіз прапаноў, які дапаможа ўбачыць іх моцныя і слабыя бакі.
Развіваць крэатыўнае мысленне дапамагае сумесная праца над насценгазетай, складанне раскладу ўрокаў і хатніх спраў, стварэнне карціны на актуальную тэму або выявы фантастычнай жывёлы.
Крэатыўнае мысленне звязана не толькі з творчай актыўнасцю, але і з глыбокімі ведамі прадмета. Творчы патэнцыял непарыўна спадарожнічае штодзённым задачам, вырашаць якія пры пэўных умовах можна хутчэй і прасцей.
Фінансавая граматнасць
Граматнасць у галіне фінансавых інструментаў мае на ўвазе, што школьнікі знаёмяцца з базавымі паняццямі і вучацца прымаць рашэнні для паляпшэння ўласнага дабрабыту.
Для таго каб асвоіць гэты від граматнасці, педагогі мадэлююць для вучняў сітуацыі з банкаўскімі прадуктамі, грашовымі аперацыямі, іншымі інструментамі фінансавага рынку.
Кампутарная граматнасць
Кампанент, звязаны з камп'ютарнай граматнасцю і бяспекай школьнікаў, выходзіць у апошнія гады на адно з першых месцаў. Навык узаемадзеяння з электроннымі сэрвісамі патрабуецца ўжо ў пачатковай школе.
Кампутарная граматнасць заключаецца ва ўменнях:
працаваць з інфармацыяй у інтэрнэце, шукаць і аналізаваць дадзеныя, сегментаваць іх па ступені дакладнасці.
Карыстацца электроннымі сэрвісамі: поштай, хмарнымі сховішчамі, базавымі праграмамі;
ведаць правілы бяспекі і абароны асабістай інфармацыі, кіраваць асабістымі акаўнтамі ў сацсетках.
Спосабы развіцця функцыянальнай пісьменнасці навучэнцаў вар'іруюцца ад прадмета да прадмета, аднак і ёсць асноўныя правілы, якія ўніверсальныя для кожнага прадмета і настаўніка.
Асноўныя правілы і іх асноўныя асаблівасці:
прывязка да рэальных сітуацый, у якіх дзеці могуць прадставіць сябе;
адпаведнасць узросту навучэнцаў;
сістэмнасць і ўзаемасувязь ведаў і фактараў.
Асаблівасці фарміравання функцыянальнай граматнасц на II і III ступенях агульнай сярэдняй адукацыі.
На II і III ступенях агульнай сярэдняй адукацыі прапануюць паступовае павелічэнне аб'ёму ведаў і складанасці аналізу інфармацыі. З навучэнцамі можна пагаварыць аб сур'ёзных глабальных праблемах, прычынах сусветных войн і сацыяльнай няроўнасці. Вынікі таксама ацэньваюць па больш строгіх крытэрыях.
Заданні даюцца на стыку розных навук і міжпрадметных занятках, дзе адначасова вывучаюць гісторыю і літаратуру, геаграфію і эканоміку і робяць вывады на аснове іх узаемасувязей. Добрыя вынікі дэманструюць самастойныя і групавыя даследчыя работы, праектная дзейнасць па прыродазнаўча-навуковых і сацыялагічных напрамках.
Для развіцця крытычнага мыслення на II і III ступенях агульнай сярэдняй адукацыі аналізуюць інфармацыю і вучацца вызначаць фэйкі і вірусны кантэнт. Ускладняюцца заданні і па фінансавай пісьменнасці. Рабятам можна прапанаваць выбудаваць сваю фінансавую піраміду і разлічыць тэрміны яе існавання.
Фарміраванне функцыянальнай граматнасці навучэнцаў - задача кожнага сучаснага педагога. Гэта няпросты працэс, дзе ад самога настаўніка патрабуецца крэатыўнасць і творчае мысленне, выкарыстанне інавацыйных форм і метадаў навучання. Паспяховае засваенне кампанентаў функцыянальнай граматнасці дапаможа выхаваць ініцыятыўную, самастойную, сацыяльна адказную асобу, якая здольная адаптавацца і знаходзіць сваё месца ў пастаянна свеце, які змяняецца.
Валоданне функцыянальнай граматнасцю сёння – гэта не проста норма, але і патрабаванне часу. Як развіць навыкі функцыянальнай пісьменнасці? Галоўная роля тут адводзіцца настаўніку. Ёсць пяць спосабаў стаўлення і ўдасканаленні функцыянальнай пісьменнасці:
1. Мысліць крытычна: ставіць пад сумнеў факты, звяртаць увагу на канкрэтнасць лічбаў, меркаванняў, ідэй.
2. Развіваць камунікатыўныя навыкі: фармуляваць галоўную думку, разглядаць праблему, задачу з улікам розных пазіцый – сваёй, слухача, аўтара. Не баяцца выступаць перад публікай на семінарах педагагічнай супольнасці рознага ўзроўню, дзяліцца сваімі ідэямі і выносіць іх на абмеркаванне.
3. Удзельнічаць у канферэнцыях, форумах, дыскусіях, вебинарах, у конкурсах прафесійнага майстэрства.
4. Пашыраць кругагляд: разбірацца ў мастацтве, экалогіі, здаровым ладзе жыцця, уплыве навукі і тэхнікі на развіццё грамадства. Як мага больш чытаць кніг, часопісаў, вывучаць экспертныя пункты гледжання.
5. Арганізоўваць свой працэс спазнання і развіцця (План самаразвіцця. План прафесійнага росту, План працы над тэмай па самаадукацыі): ставіць перад сабой прафесійныя мэты і задачы, распрацоўваць паэтапны план, шукаць нестандартныя рашэнні, аналізаваць дадзеныя, рабіць высновы»
Функцыянальная граматнасць дапамагае людзям выкарыстоўваць запас наяўнай інфармацыі, ужываць яе на практыцы і вырашаць складаныя жыццёвыя задачы. Яна грунтуецца на рэальнай пісьменнасці людзей і шырыні іх ведаў аб свеце, дапамагае думаць незалежна і рабіць уласныя высновы пра ўсё, што адбываецца вакол.